Wędrówka Szlakiem Tatarskim przez Bohoniki (gmina Sokółka) i Kruszyniany (gmina Krynki) pozwala przyjrzeć się śladom mozaiki kulturowo-etnicznej wschodnich ziem dawnej Rzeczpospolitej.

Obie miejscowości to egzotyczne miejsca – żyją tu polscy Tatarzy. Potomkowie ludów wchodzących w skład imperium Czyngis-chana przybyli do Polski już w XIV- XV wieku. Ponieważ Tatarzy walczyli w wojskach polskich (m.in. pod Grunwaldem) a skarbiec królewski świecił pustkami, król Jan III Sobieski odwdzięczył się Tatarom nadając im posiadłości ziemskie na terenach dzisiejszego Podlasia. Chociaż ludność ta utraciła w XVIII wieku swój język i uległa polonizacji, to do dziś przetrwała silna wiara islamu i świadomość mongolsko – tureckiego rodowodu.

Szlak Tatarski, zarówno duży jak i mały to atrakcja turystyczna powiatu sokólskiego. Duży Szlak Tatarski liczy około 54 km. Jego trasa wiedzie z Sokółki do Kruszynian przez Bohoniki, Kamionkę Starą, Wierzchlesie, Talkowszczyznę, Świdziałówkę Nową i Nietupę. W miejscowościach przez które przebiega ta trasa, ulokowane były niegdyś dobra królewskie ekonomii grodzieńskiej. Bohoniki podobnie jak i Kruszyniany, są dziś centrum religijnym polskich muzułmanów – najstarsze w kraju drewniane meczety z XVIII i XIX wieku. Na uwagę zasługują też zabytkowe mizary (cmentarze muzułmańskie ) gdzie na bramie wejściowej pod księżycem wyrzeźbionym na szczycie, można przeczytać inskrypcje w trzech językach: arabskim, białoruskim i polskim.

W czasie świąt Ramadanu, Kurbanu czy Aszurabajranu Bohoniki i Kruszyniany tętnią pełnią życia, gromadzą się tu muzułmanie z całej Polski.

Oprócz powyżej opisanej trasy, można też odbyć podróż tzw. Szlakiem Tatarskim Małym. Jego długość wynosi 19 km. Przebiega on przez Kruszyniany, Józefowo, Królowe Stojło i Waliły Stację. Dwie ostatnie miejscowości związane są z wydarzeniami z okresu Powstania Styczniowego.

Ślady osadnictwa pierwszych Tatarów, odnajdziemy w Muzeum Regionalnym w Sokółce - herbarz rodzin Tatarskich w Polsce, czy też przepiękne dekoracyjne tkaniny (muhiry) z wersetami z Koranu - „Allach jest najwspanialszy, najmądrzejszy”- wprowadzają niejednego turystę w nastrój nostalgii, tęsknoty, zadumy.
 

• Bohoniki – oprowadza po meczecie Imam Aleksander (Ali) Bazarewicz tel.692-959-073, 606-248-326; e-mail. bazar1@o2.pl
  Meczet otwarty jest dla zwiedzających codziennie w okresie od początku maja do końca września w godzinach od 9.30 do 17.00. W pozostałych miesiącach i poza wyznaczonymi godzinami  należy umówić się telefonicznie lub e-mailowo na zwiedzanie z Imamem z jednodniowym wyprzedzeniem.
  Opłaty:
  - osoby dorosłe - 3 zł
  - dzieci do lat 18 - 2 zł
   
• Kruszyniany – oprowadza po meczecie pan Dżemil Gembicki tel. 502-543-871, e-mail. kruszyniany@op.pl
  Meczet otwarty jest dla zwiedzających codziennie w okresie od początku maja do końca września w godzinach od 9.00 do 19.00. W pozostałych miesiącach należy umówić się telefonicznie lub e-mailowo na zwiedzanie z przewodnikiem.
  Opłaty:
  - osoby dorosłe - 4 zł
  - dzieci do lat 18 - 2 zł

Kruszyniany, położone wśród Pagórków Nadświsłockich, powstały w początkach XVI w. W owym czasie królowa Bona prowadziła w swych dobrach na Litwie i w Koronie wielką reformę gospodarcza. Polegała ona na skupieniu osadnictwa rozsianego dotąd na skraju Puszczy Grodzieńskiej w długie wsie ulicówki i wprowadzeniu w nich trójpolówki jako systemu uprawy ziemi. Właśnie jedną z takich wsi były Kruszyniany. W 1558 roku znajdowało się w niej 47 chałup, a do mieszkańców należało 97 włók ziemi. W sto lat później było już 65 chałup. Rozwój wsi przerwały wojny w siedemnastym wieku, podczas których została ona niemal całkowicie zniszczona. Wyludnioną wieś król Jan III Sobieski nadał w 1679 roku Tatarom. Nadanie obejmowało także okoliczne wsie: Łużany, Nietupę i Białokozy. O przyczynach darowania Tatarom dóbr w tej okolicy krąży kilka legend. Większość z nich łączy fakt otrzymania ziemi przez mahometan z darowizną króla Jana III pułkownikowi tatarskiemu. Miał to według nich być akt wdzięczności za uratowanie królewskiego życia przez owego oficera w czasie jednej z bitew. Po to by wyjaśnić, w jaki sposób rozpoczęło się osadnictwo tatarskie w okolicach Kruszynian a także i niezbyt odległych Bohonikach, trzeba wrócić do buntu chorągwi tatarskich, spowodowanego między innymi nie wypłaceniem zaległego żołdu i turecką akcją propagandową.

Turcja, zmierzająca do wojny z Polską, starała się na wszystkie możliwe sposoby osłabić siłę militarną Rzeczpospolitej. Na stronę turecką przeszło wtedy kilkunastu dowódców wraz ze swoimi chorągwiami. W historiografii owo wystąpienie tatarskie nazywa się „ buntem Lipków”( Lipkami w drugiej połowie XVII wieku nazywano Tatarów zamieszkujących Rzeczpospolitą. Wystąpieniem kierował płk Aleksander Kryczyński a wraz z nim opuścił armię koronną m.in. Samuel Kreczkowski. Tatarzy znając doskonale kraj, ludzi i język oddali ogromne usługi Turkom, którzy wkroczyli na ziemie Rzeczpospolitej w lipcu 1672 roku. W ciągu tego roku na stronę turecką przeszły wszystkie chorągwie tatarskie z armii koronnej. Lojalność natomiast zachowała jazda tatarska w wojsku litewskim. W początkach 1673 roku wśród chorągwi lipkowskich dały się zauważyć objawy niezadowolenia ze służby u Turków. Próby nakłonienia ich do powrotu do armii polskiej nie dawały jednak rezultatów aż do roku 1674. Dopiero po zdobyciu przez Jana III twierdzy tatarskiej Baru, król, znając doskonale nastroje panujące wśród zbuntowanych chorągwi, przyjął wszystkich Lipków do armii Rzeczpospolitej. Wzięli oni udział w dalszych walkach z Turcją. W 1676 roku Sejm uchwalił amnestię dla wszystkich Tatarów, po czym przystąpiono do realizowania ich postulatów politycznych i rozwiązywania problemu wypłaty zaległego żołdu.

Ponieważ skarb Rzeczpospolitej był pusty, a zaległy żołd określono na 10 tys. złotych, postanowiono wynagrodzić żołnierzy chorągwi tatarskich nadaniami ziemi w wielkim Księstwie Litewskim. Wtedy to miedzy innymi płk Samuel Kreczkowski i jego żołnierze otrzymali dobra w królewszczyznach powiatu grodzieńskiego. Chłopów ze wsi, które otrzymali Tatarzy, przesiedlono do innych w okolicy np. do Sannik. Nadanie miało charakter wieczysty a osadnicy tatarscy mieli obowiązek pełnienia płatnej służby wojskowej.

W Kruszynianach powstało wkrótce kilka folwarków oficerskich, z których do dziś pozostał tylko folwark Górka. Żołnierze otrzymali obszary ziemi niewiele większe od typowych nadań chłopskich, czyli 2-3 włóki.

W latach 1765-1780 toczył się spór pomiędzy Antonim Tyzenhausem, administratorem ekonomii grodzieńskiej, a Tatarami. Tyzenhaus dążył do odebrania nadania twierdząc, że było ono niezgodne z prawem. Jednak w 1786 roku Sejm ostatecznie rozstrzygnął spór i potwierdził prawo Tatarów do wieczystego posiadania dóbr.

Należy pamiętać, że muzułmanie osadzeni w XVII wieku w okolicach Kruszynian i Bohonik byli już kolejnym pokoleniem Tatarów osiadłych od kilku wieków w granicach Rzeczpospolitej. Nie byli to więc „ludzie stepów”.

Wielce złożone były losy Tatarów w latach późniejszych. Wiązały się ściśle z dziejami Rzeczpospolitej. Brali oni udział w powstaniach narodowych. Spotykały ich za to represje, trafiali do więzień, na zesłania, pozbawiano ich majątków. Chlubny był szlak bojowy Szwadronu Ułanów Tatarskich w dniach kampanii wrześniowej 1939 roku.

W okresie II Rzeczpospolitej odrodziło się życie kulturalne i duchowe polskich Tatarów. Jednak główne ich skupisko znajdowało się na Nowogródczyźnie i dopiero po II wojnie światowej, gdy pewna grupa repatriantów- wyznawców islamu osiedliła się w Białymstoku i okolicach, ich życie religijne skoncentrowało się wokół meczetów w Bohonikach i Kruszynianach.

Niewielu mieszkańców dzisiejszych Kruszynian to potomkowie Kreczkowskiego i jego żołnierzy. Tatarzy, jak się wydaje, zachowali swoją odrębność narodową głównie dzięki religii. To właśnie religia uchroniła ich przed całkowita asymilacją z miejscową ludnością.

Kruszyniany pomimo czterech wieków, które upłynęły od chwili ich powstania i zmian jakie miały miejsce w ciągu XVII i XVIII wieku przypominają swym wyglądem pierwotne założenie przestrzenne. Wynika to przede wszystkim z faktu, ze poprzez stulecia tu ciągle ziemię w systemie trójpolowym i nadal funkcjonowała droga Krynki- Bobrowniki, przy której zlokalizowano wieś w XVI wieku. Do dziś Kruszyniany pozostały „ulicówką”- wąskie siedliska i domy szczytami do ulicy. Za chałupami ciągną się zabudowania gospodarskie a za nimi przebiega tzw. droga zagumienna. W Kruszynianach odnajdziemy kilka chałup konstrukcji zrębowej z dachami krytymi strzechą, drewniane stodoły chylące się ku ruinie.

Centralne miejsce we wsi zajmuje meczet. Ufundowany został przez S. Kreczkowskiego. Pierwsza wzmianka o świątyni pochodzi z 1711 roku. Jednak dzisiejszy budynek powstał w XIX wieku. Zbudowany na planie prostokąta. Całość ścian jest konstrukcji zrębowej, z zewnątrz oszalowana deskami. Naroża ścian ozdobione są elementami drewnianymi przypominającymi boniowanie. Od strony północnej wznoszą się dwie wieże, nakryte hełmami, zwieńczone złotymi półksiężycami – symbolami islamu. Dach jednokalenicowy, dwuspadowy z sygnaturką półksiężyca. Dach pokryty gontem. Od strony południowej ścianę szczytową zamyka rodzaj absydy, czyli mihrab. Od strony północnej i zachodniej prowadzą do wnętrza meczetu dwie kruchty. Przez nie wchodziło się niegdyś do dwu wewnętrznych części meczetu.

We wnętrzu zachowany jest ów tradycyjny podział na część przeznaczoną dla kobiet (północną). Wszyscy muzułmanie odbywają, modły zwróceni twarzą w kierunku południowym- kierunek wskazany przez mihrab. Centralne miejsce świątyni zajmuje minbar- rodzaj kazalnicy, obok ułożone są księgi liturgiczne. Na ścianach rozwieszone są muhiry, czyli ozdobne tkaniny przedstawiające wersety z Koranu. Podłoga usłana jest kobiercami.

Meczet stoi wśród drzew i otoczony jest murkiem z polnych kamieni. Obok znajdują się zabudowania pp. Popławskich, którzy dysponują kluczem od meczetu i chętnie udzielają wyjaśnień dotyczących jego wyposażenia, muzułmańskiej liturgii i dziejów Tatarów w Kruszynianach.
 

Bohoniki były w posiadaniu żołnierzy z oddziałów rotmistrza Bogdana Kieńskiego, Gazy Sieleckiego i rotmistrza Olejowskiego.

Obecny meczet w Bohonikach został wybudowany w II połowie XIX wieku wybudowany jest na planie zbliżonym do kwadratu i nakryty czterospadowym dachem, który zwieńcza wieżyczka z kopułą i półksiężycem. Do wnętrza wchodzi się przez ganek. Wnętrze podzielone jest na część przeznaczoną dla mężczyzn i część przeznaczoną dla kobiet (mniejszą). Do obydwu prowadza osobne wejścia. Modlący się ustawiają obok siebie, na rozścielonych na podłodze kobiercach. Wszyscy twarzą na południe, ku Mekce. Kierunek wskazuje mihrab, którego rolę pełni sklepiona nisza z małym prostokątnym okienkiem. Na prawo od mihrabu stoi minbar – kazalnica. Wnętrze jest skromne, nie ma żadnej ornamentyki. Do cenniejszych zabytków we wnętrzu świątyni należy drewniana, stojąca półeczka pod Koran, ofiarowana meczetowi przez ks. arcybiskupa Henryka Romana Gulbinowicza.

Mizar, cmentarz muzułmański otoczony jest murem, a na jego teren można wejść przez okazałą bramę. Stare mogiły można rozpoznać po tym, ze mają dwa kamienie nagrobkowe: większy leżący u głowy zmarłego i mniejszy, u stóp zmarłego.